nguyenthituhuy
Liên quan đến câu hỏi của bài trước, « chúng ta còn tiếp tục sống như thế này đến bao giờ ? »,
là một câu hỏi khác, mà có lẽ rất nhiều người trong chúng ta đã và đang
tự đặt ra cho chính mình và đặt ra cho những người xung quanh, cho toàn
bộ xã hội, trong bối cảnh bi đát hiện nay: « Vậy phải làm gì ? ». Hoặc cũng có thể đặt câu hỏi này theo cách khác : « Vậy phải sống như thế nào ? ».
Câu hỏi này, « phải sống như thế nào ? », thực ra Václav Havel đã trả lời cho chúng ta từ những năm 70 của thế kỷ trước.
Câu trả lời của Havel : «Sống trong sự thật ».
Câu
trả lời này được đưa ra xuất phát từ sự phân tích và nhận thức của
Havel về các đặc trưng cơ bản của hệ thống toàn trị : đó là một hệ thống
vận hành dựa trên nguyên lý của sự dối trá. Hệ thống toàn trị còn tồn
tại chừng nào các cá nhân trong đó còn tham gia vào các trò diễn dối trá
của nó. Vì thế mà sống chân thực, sống trong sự thật, trở thành một thứ
sức mạnh, một thứ quyền lực. Và sống trong sự thật chính là để khôi
phục lại phẩm giá và đạo đức cho mỗi cá nhân và cho toàn xã hội.
Như
vậy ở đây ta thấy một cách rõ ràng sự gặp gỡ giữa ý tưởng của Havel ở
những năm 1970 về sức mạnh chính trị của lối sống trong sự thật và thực
tế về sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu từ cuối thập kỷ 80, nếu ta đồng ý
với Leon Aron rằng Liên Xô tan rã là vì người Nga muốn bảo vệ nhân
phẩm, muốn có một cuộc sống đạo đức, với đầy đủ các giá trị tinh thần,
vì họ muốn từ bỏ cuộc sống nhục nhã trong dối trá.
Chính
Havel, trong tác phẩm « Quyền lực của kẻ không quyền lực », viết năm
1978, cũng tìm cách trả lời cho câu hỏi do chính ông đặt ra: « Thế thì
phải làm gì ? ».
Do
đánh giá được ý nghĩa to lớn của việc sống trong sự thật mà Havel nhìn
thấy tầm quan trọng của những người bất đồng chính kiến và hoạt động của
xã hội dân sự, hai trong số các yếu tố có ảnh hưởng tới sự tồn vong của
chế độ toàn trị.
Trước
tiên, đối với Havel, ý nghĩa của các hoạt động bất đồng chính kiến nằm
trong chính việc thiết lập hình thức « sống trong sự thật » để chống lại
sự dối trá vốn là nguyên lý vận hành của hệ thống toàn trị. Ông viết :
« công việc chính của các “phong trào bất đồng chính kiến” là phụng
sự sự thật, tức là, phụng sự những mục tiêu chân chính của sự đời, và
nếu nó nhất định phải phát triển thành phong trào bảo vệ cá nhân và
quyền được sống cuộc đời tự do và chân thực của anh ta (có nghĩa là bảo
vệ các quyền con người và đấu tranh để buộc người ta tôn trọng pháp luật) thì
cách tiếp cận này phải có một giai đoạn tiếp theo, có thể là giai đoạn
trưởng thành nhất cho đến nay, tức là giai đoạn mà Václav Benda gọi là
tạo ra những “cơ cấu song hành”” (Trích “Quyền lực của kẻ không quyền lực”, bản dịch của Phạm Nguyên Trường).
Theo
phân tích của Havel, khi những người bất đồng chính kiến bị đẩy ra khỏi
cơ cấu chung của xã hội hiện hành thì họ kết nối lại với nhau và cùng
nhau tạo thành một cơ cấu riêng của họ, tồn tại song song với cơ cấu
toàn trị. Khi những cơ cấu này đủ lớn mạnh họ sẽ tạo ra “cuộc sống tự
chủ của xã hội”. Và khi nào đời sống độc lập này của xã hội được tổ chức
một cách chặt chẽ và được thể chế hóa thì lúc đó đời sống chính trị
song hành sẽ được hình thành. Ta có thể thấy Hội cựu tù nhân lương tâm
Việt Nam và một số hội độc lập khác chính là minh chứng cho phân tích
của Havel. Tuy nhiên, ta còn chưa biết đến bao giờ thì những tổ chức này
đủ lớn mạnh và được tổ chức một cách chặt chẽ để hình thành một đời
sống chính trị song hành với đời sống chính trị toàn trị hiện nay ở Việt
Nam
Về
các tổ chức xã hội dân sự, Havel cho rằng các hoạt động xã hội dân sự
có vai trò quan trọng trong việc phục hồi đạo đức xã hội, bởi vì chúng “
phục hồi những giá trị như niềm tin, cởi mở, trách nhiệm, tương trợ,
yêu thương”. Trong định nghĩa của Havel, các tổ chức xã hội dân sự là
những tổ chức hình thành một cách tự phát, do sự thúc đẩy của các nhu
cầu có thực của đời sống. Chính những nhu cầu thực sự đó gắn kết mọi
người lại với nhau trong những bối cảnh cụ thể của đời sống để cùng nhau
giải quyết vấn đề. Và khi vấn đề đã được giải quyết thì tổ chức ấy có
thể giải tán, để rồi sau đó các tổ chức khác lại hình thành khi mà các
vấn đề của cuộc sống được đặt ra và đòi hỏi được giải quyết. Vì thế các
tổ chức ấy giống như những mảnh ghép muôn hình muôn dạng trong xã hội,
nảy nở, sinh sôi và tán tụ cũng theo một cách thức hết sức linh hoạt.
Những
hoạt động như phong trào phản đối vụ chặt cây Hà Nội chính là hoạt động
xã hội dân sự theo định nghĩa của Havel. Phong trào phản đối chặt cây
xanh đã diễn ra theo đúng nhịp thở của đời sống, nó nhằm bảo vệ nhu cầu
được sống trong môi trường xanh của con người. Và cũng vì thế, theo định
nghĩa của Havel, nếu sau khi mục đích đã đạt được, phong trào vì cây
xanh có tan rã thì cũng là bình thường. Những người đấu tranh không nên
lo lắng và những người chứng kiến không nên thất vọng. Xã hội dân sự
giống như những làn sóng biển, bọt sóng sẽ tung lên thành hoa khi những
con sóng tiến vào gần bờ, để rồi khi lên bờ hoa sóng sẽ tan ra thành
nước và quay trở lại biển, và nước biển sẽ tiếp tục tạo nên những đợt
sóng khác. Càng có nhiều đợt sóng thì xã hội dân sự càng sôi động, nghĩa
là xã hội càng được “sống”, trong khi mà hệ thống toàn trị muốn bót
nghẹt tất cả, muốn bịt miệng tất cả và muốn xếp con người vào hộp như
những hộp cá trích. Những tổ chức như Hội Nhà báo Độc lập sẽ phải tồn
tại lâu hơn, vì mục đích của nó là tự do xuất bản, tự do ngôn luận,
quyền lập hội, quyền biểu tình... những mục đích này còn lâu lắm mới có
thể đạt được, nếu ta nhìn thẳng vào thực trạng của nền chính trị hiện
hành.
Theo
quan sát của Havel, các tổ chức xã hội dân sự không có tham vọng bành
trướng và thực thi quyền lực. Mà đó là những cơ cấu gắn bó với nhau bằng
những cảm nhận chung về trách nhiệm đối với cộng đồng. Đấy chính là sự
khác biệt của các cơ cấu xã hội dân sự so với các hoạt động chính trị
truyền thống. Ông viết: “Chẳng phải là những nhóm này sinh ra,
trưởng thành và tiêu vong dưới áp lực của những nhu cầu đích thực và cụ
thể, chứ không phải mang trên vai gánh nặng của những truyền thống trống
rỗng hay sao? Những cố gắng của họ nhằm sáng tạo một hình thức cụ thể
của sống trong sự thật và khôi phục lại cảm giác về trách nhiệm trong
một xã hội thờ ơ chẳng phải là dấu hiệu thực sự về sự hồi sinh đạo đức
hay sao?”
Như
vậy, hoạt động của xã hội dân sự chính là dấu hiệu của sự hồi sinh đạo
đức trong một cơ chế chính trị mà quyền lực được xây dựng nhờ vào sự huỷ
diệt đạo đức, nhờ vào sự tha hóa của con người.
Điều đó khiến cho các hoạt động của xã hội dân sự mang một ý nghĩa hết sức quan trọng.
Nice, ngày 27/8/2015
Nguyễn Thị Từ Huy
0 comments:
Post a Comment