Tại sao Việt Nam “phải” có thật nhiều… thứ trưởng?!

Một đặc điểm rất “thú” và nhiều “vị” chát của Việt Nam

Gần 40 năm sau chiến tranh Nam-Bắc, Việt Nam đang bị lạm phát tướng quân đội, có đến mấy trăm vị tướng trong thời bình! Rồi Việt Nam cũng đang ngày càng lún sâu vào… lạm phát tướng công an - có hơn trăm “ông” tướng công an chỉ huy hơn trăm lực lượng an ninh chìm nổi, chủ yếu chĩa súng vào dân (ví dụ như tướng Đỗ Hữu Ca chỉ huy tấn công đầm Cống Rộc của nông dân-kỹ sư nông nghiệp-cựu chiến binh Đoàn Văn Vươn…) trong thời XHCH “vạn lần dân chủ hơn tư bản”!

Các cuộc lạm phát “tướng lĩnh cao cấp” các loại đó làm dân ta phát hoảng vì không biết lực lượng quân đội và an ninh thời “định hướng” này - mà dân phải nuôi bằng sức dân sức nước đó - đã phình to đến thế nào (vì không có báo cáo nào trên cổng thông tin chính phủ hay website của các bộ ngành hay ở bất kỳ đâu), tại sao nó lại phình to thế, mà dân còn vì lo hơn vì không biết họ - những kẻ mình phải nuôi mập mạp đó - đang làm những gì cho ai mà… đông hơn quân Nguyên thế?!

Chưa hết, lạm phát “nhân sự cấp cao” như thế cũng đã tràn lan nhiều năm nay trong tổ chức bộ máy nhà nước, chính phủ ở cả cấp trung ương và địa phương, mà điển hình là vụ “lạm phát thứ trưởng” hiện nay, với quán quân là Bộ Ngoại giao đang hiện có sơ sơ… 09 thứ trưởng (theo Cổng thông tin Điện tử CP và Bộ NG, Thứ trưởng Nguyễn Thanh Sơn mới nhận chức Đại sứ tại Nga vẫn là thứ trưởng).

Cũng theo Cổng Thông tin Điện tử của Chính phủ Việt Nam (*), hiện nay Chính phủ VN có 18 bộ và 04 cơ quan ngang bộ, với nhân sự cao cấp nhất gồm: 01 thủ tướng, 05 phó thủ tướng, 22 bộ trưởng và… 130 thứ trưởng, trong đó chỉ có một phó thủ thướng kiêm nhiệm chức bộ trưởng (ông Phạm Bình Minh), vị chi là 130+22+5+1-1=157 vị quan cấp cao nhất trong chính phủ...

Con số 130 vị thứ trưởng của 22 bộ ngành (18+4), trung bình gần 6 thứ trưởng trong mỗi bộ (trung bình là 5,9…), vì thế lại nổi lên là đặc trưng XHCN của hiện tượng… “lạm phát thứ trưởng” của VN “ta”, đang được dư luận rất quan tâm và lo lắng, và lo lắm… Ôi, thứ trưởng là cái cấp lãnh đạo gì trong chính phủ, nó quan trọng ra sao mà sao nay “tự nhiên’ nó lại phình to ra như bi bệnh phù thũng thế?

Thứ trưởng… ông là ai, và ông… "theo ai"?

Thứ trưởng là… phó bộ trưởng, là người giúp việc cho bộ trưởng, và đôi khi, là người thay thế tạm cho bộ trưởng trong trường hợp cần cấp (bộ trưởng đi công tác vắng hay ốm đau). Thứ trưởng có chức năng phụ/thứ cho bộ trưởng hàng ngày và thay thế khi cần kíp.

Vì bản chất chức năng nhiệm vụ như thế, ở đa số các nước dân chủ trên thế giới, thứ trưởng (vice-minister) thường do chính bộ trưởng chọn cho mình để giúp mình và thay thế mình (người tin cậy và giỏi giang nhất), và thường mỗi bộ chỉ có một thứ trưởng thôi. Khi cần kíp phải thay thế cả thứ trưởng để lãnh đạo bộ thì người thứ ba chính là chánh văn phòng bộ (hay chánh văn phòng nội các – nếu là cấp chính phủ…).

Riêng ở Việt Nam, có ba khác biệt lớn: 1) Thứ trưởng còn là người phụ trách “lãnh đạo trực tiếp” thay cho bộ trưởng một mảng/lĩnh vực chuyên môn nào đó mà bộ trưởng phụ trách – chịu trách nhiệm trước chính phủ…; 2) Thứ trưởng lại do thủ tướng bổ nhiệm để giúp việc cho những người giúp việc của thủ tướng (là các bộ trưởng), mà các bộ trưởng không có quyền đó; và 3) Luôn có rất nhiều Thứ trưởng...

Thứ trưởng khác bộ trưởng (đối với thủ tướng) là do chính thủ tướng được toàn quyền bổ nhiệm, và số lượng thứ trưởng trong mỗi bộ cũng do thủ tướng quyết định (theo “đề xuất” và “nhu cầu” của các bộ…), chứ không phải như chức danh bộ trưởng (chỉ có 1) và số bộ ngành đều do Quốc hội quyết định (đảng “lãnh đạo”, tất nhiên).

Mặt khác, vì thứ trưởng được phân công lãnh đạo trực tiếp một mảng công việc (mà bộ trưởng không nắm) nên thứ trưởng nghiễm nhiên được tham gia họp nội các (họp chính phủ, với thủ tướng và các phó thủ tướng) về các công việc đó của bộ mình, khi đó hoàn toàn như một bộ trưởng, như một thành viên nội các/thành viên chính phủ… Như vậy, Chính phủ VN có đến 157 vị trí quan chức cao cấp nhất, và sẽ còn tăng nữa…

Từ thực tế, Thủ tướng không được bổ nhiệm (chọn) bộ trưởng là những người giúp việc cho mình - thành viên nội các của mình (như đại đa số các nước dân chủ “tư bản thối tha” khác…), nhưng được bổ nhiệm những kẻ giúp việc cho những kẻ giúp việc của mình, dẫn đến một “thực tế” khác…

Đó là: Thứ trưởng mới thường là người “của” (phe) Thủ tướng, còn Bộ trưởng có thể là người “của” phe khác phe Thủ tướng trong chính phủ “đa nguyên” của Việt Nam hiện nay… Đó có lẽ là bản chất quan trọng và cơ bản nhất của thứ trưởng trong CPVN

Những lý do để Việt Nam “phải” có thật nhiều thứ trưởng…

Có rất nhiều lý do để VN phải có thật nhiều thứ trưởng, tất cả các lý do đó đều liên quan đến hai điều cơ bản sau: Cung cách bổ nhiệm cán bộ cấp cao: Thủ tướng, các bộ trưởng và thứ trưởng của đảng CSVN (chồng chéo và không tin tưởng nhau, luôn trong thế cài răng lược nhau ở mọi cấp…), và bản chất luôn luôn chia rẽ nội bộ sâu sắc của nó (đảng CSVN) từ xưa (1945) đến nay (vì tranh chấp quyền lực và lợi ích cá nhân từ đó)…

Chúng ta tạm liệt kê ra 04 (bốn) nguyên nhân chính và nổi bật để Việt Nam “phải” có nhiều và thật nhiều thứ trưởng: từ góc độ của thủ tướng, từ góc độ của bộ trưởng, từ góc độ tổ chức các bộ và chính phủ, và từ góc độ (lợi ích) của các phe nhóm ngoài tổ chức (ngoài bộ hay ngoài Chính phủ). Còn từ góc độ hiệu quả làm việc và độ cần thiết thì các nước tiên tiến đã chỉ ra: chỉ cần một thứ trưởng trong mỗi bộ.

Thứ nhất, từ góc độ của Bộ trưởng. Vì thứ trưởng là người giúp việc thân cận nhất của mình mà mình không được chọn – tức không phải người phe mình mà là phe khác, bộ trưởng sẽ “đì” các thứ trưởng bằng cách giao nhiều nhiệm vụ và buộc phải chịu trách nhiệm về chúng thay mình (vừa khỏe, vừa bõ ghét). Nhưng đó là một mũi tên trúng ba-bốn-năm đích. Đích thứ ba là… bộ trưởng của CSVN thường “đa năng cái gì cũng biết nhưng không biết làm cái gì cả” ngoài tấm bằng đỏ trường đảng “Nguyễn Mãi Quốc” nên được đảng tin cậy phân công làm bộ trưởng, thì phải có ai làm thay họ chứ - đó là các thứ trưởng. Làm thay nhưng không thể nắm hết mọi việc và thay thế được bộ trưởng hoàn toàn – nên cần nhiều thứ trưởng, mỗi thứ trưởng chỉ thay một phần thôi! Đích thứ tư, bộ trưởng cần có một số thứ trưởng “của mình” đủ mạnh để kiểm soát nội bộ Bộ, chống lại các thứ trưởng “của địch”, nên thường phải đề xuất (vẽ ra nhu cầu) thêm các vị trí thứ trưởng mới cho người “của mình” đông hơn, mạnh hơn. Và đích thứ năm, quan trọng nhất, bộ trưởng cần hoàn toàn tập trung vào việc “chiến lược” (đấu đá) và “phát triển” (nịnh sếp) nên về chuyên môn phải có các thứ trưởng thực của mình làm thay, còn bộ trưởng chỉ lo thu tiền, kiếm tiền, thăm các sếp trên, nói chung là “ngoại giao đường lối” đi đêm về tắt để xây dựng vị thế và phe nhóm… Còn đích thứ sáu, đôi khi là phải tự vẽ ra những cái ghế thứ trưởng để bán cho những kẻ háo danh-tham quyền-mê lợi trong bộ vốn nhan nhản và đã rất sẵn tiền mua rồi. Bán một ghế thứ trưởng ít nhất bộ trưởng cũng kiếm được vài trăm ngàn đến hàng triệu đô (nếu vị trí béo bở). Điều này rất quan trọng với các bộ trưởng sắp phải về hưu sau những năm giả vờ hơi liêm khiết, gọi là các bộ trưởng “cà cuống”…

Thứ nhì, từ góc độ Thủ tướng. Vì các bộ trưởng không phải do thủ tướng chỉ định nên thường không “cùng phe”, thủ tướng luôn cần bổ nhiệm thêm các thứ trưởng “của mình” để cài cắm người kiểm soát các bộ trưởng từ trong bếp. Ngoài việc kiểm soát bộ trưởng cho thủ tướng thì thứ trưởng cũng làm nhiệm vụ khuynh đảo công việc của bộ và bộ trưởng theo hướng thủ tướng chỉ đạo. Và “mũi tên thứ trưởng” mà thủ tướng bắn ra còn nhằm đích thứ ba là xây dựng đội ngũ của phe “Thủ” cho các đấu đá phe phái cấp cao hơn của thủ tướng với phe chủ tịch nước hay phe tổng bí thư, sẵn sàng giành lại vị trí bộ trưởng cho phe mình khi có cơ hội. Đích thứ tư của thủ tướng vẫn là… kiếm ăn. Các thứ trưởng mà thủ tướng bổ nhiệm thêm đều phải trả công hay nuôi thủ tướng đều đặn…

Thứ ba, từ góc độ tổ chức: áp lực từ bộ máy tổ chức cấp dưới của các bộ. Chúng ta đều thấy, khi bổ nhiệm một thứ trưởng mới cả thủ tướng và bộ trưởng đều không quan tâm vị trí thứ trưởng đó sẽ làm gì, có thực cần hay không, hiệu quả ra sao… – vì trước đó công việc đó đã vẫn phải do một hai vài vụ, cục, viện… làm chút chút rồi. Mỗi bộ vốn đều có khoảng hơn chục vụ và khoảng gần hai chục cục, tổng cục hay viện hay cơ quan tương đương trực thuộc bộ trưởng làm mọi việc nghiệp vụ và chuyên môn rồi. Theo cổng Thông tin CPVN: 22 bộ ngành hiện nay của Việt Nam – tháng 9 năm 2014 - có tổng cộng 250 vụ và 330 cục, tổng cục, viện… tương đương vụ, tức tổng cộng VN đang có chính xác 580 Vụ trưởng/Cục trưởng. Đây là con số to khủng khiếp, vì như vậy 22 vị bộ trưởng phải quản trực tiếp 130 thứ trưởng và 580 Vụ trưởng cục trưởng, viện trưởng thuộc bộ… Vị chi là trung bình có (130+580):22 =32,27 kẻ thứ vụ trưởng dưới quyền trực tiếp mỗi một bộ trưởng! Con số này gấp trên ba lần số người mà một người có thể lãnh đạo hiệu quả là 09 người (từ 6 đến 12), chứng tỏ 22 bộ trưởng VN rất “thiên tài” “khua tay giữa đồng xanh”…

Điều nguy hiểm ở đây là, cả 580 vị vụ trưởng, cục trưởng, viện trưởng đó đều quá thiếu việc (số lớn không cần thiết và không hiệu quả) lại quá thừa tham vọng nên họ đều muốn ngấp nghé và dòm ngó, “chiến đấu” lên các vị trí thứ trưởng… Nhiều khi, họ tự cố vấn và vẽ ra các vị trí thứ trưởng mới cho bộ trưởng và thủ tướng để đề xuất rồi thông qua, để họ “xin được ngồi vào” sau khi lót tay hai vị kia đậm đà chu đáo… Đó chính là cái tôi gọi là áp lực tổ chức: Khi một tổ chức giảm hiệu suất làm việc và phình ra thì nó có xu hướng phình to ra mãi vì nó coi đó là thước đo phát triển. Ở Việt Nam, hiện tượng “áp lực tổ chức đang phình to” lại “kết hợp hài hòa” với tham nhũng và tham vọng, với suy thoái đạo đức và bùng phát thói háo danh tràn lan toàn xã hội và nhất là trong giới quan CS hiện nay, thì 580 cục trưởng vụ trưởng luôn “ép trên” (bằng đôla) sau khi đã “đè dưới” (bằng quyền lực), để “trên” phải đẻ ra đến 130 ghế thứ trưởng là hậu quả logic (tức là tất yếu)…

Và thứ tư, từ góc độ của các phe nhóm ngoài tổ chức (ngoài bộ hay ngoài Chính phủ). Chúng ta biết, trong chính quyền CSVN, các phe nhóm luôn tranh giành khốc liệt các vị trí lãnh đạo chủ chốt trong đảng, nhà nước, chính phủ cũng như quân đội, an ninh ở mọi cấp, tàn khốc nhất là ở cấp nhân sự trung ương, tức vào Trung ương đảng CSVN, khoảng 250 vị. Hiện nay đảng CSVN lại đang chuẩn bị cho Đại hội XII vào đầu năm 2016 nên việc chuẩn bị để tranh chấp nhân sự chắc chắn đang diễn ra gay gắt.

Tương tự như các cấp tướng lĩnh quân đội và công an là điều kiện để tham gia nhân sự trung ương của quân đội, công an nên mới có sự “lạm phát tướng” như thế, trong chính phủ đó là cấp thứ trưởng. Bộ trưởng bắt buộc phải là UV TƯ rồi hay nếu là bộ trưởng thì sẽ được là UV TƯ, nhưng là thứ trưởng không nhất thiết phải là UV TƯ và nếu là thứ trưởng thì sẽ có điều kiện thành UV TƯ cao hơn, đó là mấu chốt. Vì thế, các phe nhóm đều tìm mọi cách đưa người của phe mình vào “vị trí xuất phát” đó: thứ trưởng.

Vì không có luật nào giới hạn số lượng thứ trưởng các bộ, và vì việc bổ nhiệm thứ trưởng lại hoàn toàn do thủ tướng đảm nhiệm, và vì tất cả các bên liên quan đều có lợi ích lớn trong việc bổ nhiệm nhiều thứ trưởng như trên, nên có thể khẳng định chắc chắn qua vụ “lạm phát thứ trưởng” rằng, phe thủ tướng đang cố gắng mọi cách đưa thêm người của minh vào vị trí tranh chấp các vị trí UV TƯ sắp tới, và sẽ còn bổ nhiệm thêm thứ trưởng nữa. Bộ NG có 9 thứ trưởng thì các bộ khác há lại chịu thua hất cả, hay thua xa số 9 đó?... Đó cũng là lý do “hợp lý” chăng?

Bốn mặt trận tranh chấp nhân sự chính trước ĐH XII

Tương tự trong cuộc “lạm phát tướng lĩnh” thực chất là tranh chấp tướng lĩnh giữa các phe trên mặt trận thứ nhất – quân đội và công an, sau khi thủ tướng phong tướng ba đợt liền cho hàng trăm thiếu tướng và trung tướng, vừa rồi phe chủ tịch nước đã phong hàm thượng tướng cho một số trung tướng “của mình” để giành lại thế cân bằng mong manh với số đông “như lợn con” các thiếu tướng của thủ tướng…, cuộc “tranh chấp thứ trưởng” trong các bộ mới chỉ là bước đi đầu của phe thủ tướng, trên sân nhà của thủ tướng là “mặt trận tranh chấp” thứ hai.

Bước thứ hai hay đợt phản công trên “mặt trận thứ hai” này là, hàm bộ trưởng và phó thủ tướng chắc sẽ còn được thay đổi và bổ sung nữa, mặc dù Nhà nước mới bổ nhiệm hai phó thủ tướng (là Phạm Bình Minh và Vũ Đức Đam). Có lẽ chính vì việc bổ nhiệm bộ trưởng Phạm Bình Minh làm phó thủ tướng nên thủ tướng mới phải bổ nhiệm đến 9 thứ trưởng trong bộ Ngoại Giao này sau khi đẩy ông thứ trưởng Nguyễn Thanh Sơn “đi đầy ở Sibiri”?... Nói tóm lại, “cuộc chiến thứ trưởng” trên sân Chính phủ (Chúa phủ, hay Phủ chúa) vẫn chưa ngã ngũ, mới chỉ bắt đầu mà thôi.

Mặt trận tranh chấp nhân sự thứ ba và thứ tư giữa các bên (sau quân đội và chính phủ) trước Đại hội đảng XII là bổ nhiệm cán bộ cao cấp trong Cung Vua (bộ máy trung ương của đảng: các chức vụ phó ban, vụ trưởng trong VP TƯ đảng…) và trong 64 tỉnh thành (các chức phó chủ tịch tỉnh và phó bí thư tỉnh ủy…) cũng đang sôi động và sẽ bùng nổ trong thời gian tới, như là chức vụ thứ trưởng vậy... Lại sẽ có những đợt “lạm phát các phó chủ tịch” và “lạm phát phó bí thư tỉnh”- mỗi tỉnh đột nhiên thêm vài “phó” nữa chả để làm gì ngoài củng cố đội hình bên nào đó, nhưng nhân với 64 tỉnh thành thì VN lại có thêm hàng trăm “quan lớn đầu tỉnh” nữa…!

Chúng ta đã thấy độ tàn khốc mới hé lộ của cuộc tranh chấp nhân sự trước ĐHXII qua ví dụ nhiễm bệnh phóng xạ đột xuất của Trưởng ban Nội chính TƯ Nguyễn Bá Thanh…

Lạm phát thứ trưởng và bức tranh Chính phủ VN hôm nay

Trở lại vấn đề “lạm phát thứ trưởng” trên “mặt trận thứ hai”, chúng ta thấy trung bình đang có 5,9 thứ trưởng mỗi bộ làm nên lạm phát chung (130 thứ trưởng của 22 bộ), thì có 6 bộ vượt “trần lạm phát” chung đó là: Bộ Ngoại giao (9 thứ trưởng), VPCP (8 phó chủ nhiệm VP), Bộ Quốc Phòng (7), Bộ Công An (7), Bộ Tài Chính (7) và Bộ GTVT (7)… Thống kê đó nói lên điều gì? Đó là những bộ quyền lực hay mầu mỡ nhất, thì tranh chấp “ghế” thứ trưởng xảy ra ác liệt nhất.

Chỉ có hai bộ “chỉ có” 4 thứ trưởng là Bộ Tư pháp và Bộ Khoa học Công nghệ, thì lý do “tranh chấp thứ trưởng” khá “nguội lạnh” ở đó cũng khá rõ: Bộ Tư pháp vốn chỉ là trò hề của chính phủ và nhà nước CS không có tam quyền phân lập nên không có thực quyền, phải làm “tư pháp” hoàn toàn theo “đảng pháp” – theo chỉ đạo của đảng nên… không phe nhóm nào dám tranh chấp với đảng ở đây – lĩnh vực bất khả chấp này cả; Còn bộ KH-CN thì có lẽ vì lý do khoa học công nghệ là những “cục phân” luôn “vuốt đuôi định hướng” nên nó không có tiếng nói gì trong chính phủ, nhà nước và xã hội này cả, nên các bên đều không muốn vào “tranh chấp phân” làm chi…

Tóm lại, chúng ta đang và sẽ phải chứng kiến cuộc chiến nhân sự gay gắt và tàn khốc của CSVN, mà người trả giá cuối cùng bao giờ cũng là… dân đen vốn “tự nguyện” hay bị bắt buộc phải làm “dân đỏ - theo đảng”…

Đó cũng chính là lý do duy nhất mà Việt Nam đang phải có, và sẽ có nhiều hơn 130 thứ trưởng hay thứ… tưởng vậy mà không phải vậy, trong chính phủ./.

Phan Châu Thành