Nông dân sau 40 năm thống nhất đất nước

Người nông dân việt Nam luôn là người chịu nhiều thiệt thòi nhất

AFP

Hai phần ba dân số 90 triệu của Việt Nam sống trong khu vực nông thôn đã góp phần vào kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản 31 tỷ USD năm 2014. Bốn mươi năm sau khi thống nhất đất nước, nông dân Việt Nam đã hưởng được thành tựu gì và có mức sống như thế nào.

Người trồng lúa không sống nhờ cây lúa

Sau ngày 30/4/1975 và đất nước thống nhất về pháp lý một năm sau đó, Việt Nam đã trải qua một giai đoạn chìm đắm và bế tắc trong chế độ kinh tế kế hoạch hóa tập trung, đặc trưng xã hội chủ nghĩa. Trong giai đoạn đó xã hội chịu cảnh đói nghèo với thực tế ngăn sông cấm chợ khắp nơi. Cuộc đổi mới lịch sử cuối thập niên 1980 đã giúp Việt Nam từ chỗ thiếu lương thực phải nhập khẩu hạt mì, bo bo ăn thay cơm, đã nhanh chóng tự túc lương thực rồi có dư gạo để xuất khẩu.

Tuy vậy, có một thực tế là ở Việt Nam người trồng lúa không sống được với cây lúa. Trong khu vực sản xuất lúa gạo nơi qui tụ nhiều nông dân nhất trên cả nước, người nông dân vùng đồng bằng sông Cửu Long được tiếng là có cuộc sống dễ thở nhất thì đời sống của họ ra sao? Anh Tư Phương hiện nay 33 tuổi, khởi nghiệp làm ruộng từ 2006 kể cho chúng tôi câu chuyện bản thân:

Sống cũng được nhưng nói thiệt là cũng đi làm thêm để dư ra chút xíu, làm công ty thêm rồi phụ ở nhà làm lúa thêm nữa mới đắp đổi được. Tôi làm công ty tới vụ thì đi về làm lúa, làm xong rồi trở lại công ty

Anh Tư Phương (nông dân)

“Cha mẹ để lại cho tôi là con trai út 8 công ruộng tầm 3 thước, Đông Xuân thì lời một công khoảng 3 triệu, Hè Thu khoảng 1 triệu ngoài, Thu Đông cũng vậy hơn 1 triệu. Sống cũng được nhưng nói thiệt là cũng đi làm thêm để dư ra chút xíu, làm công ty thêm rồi phụ ở nhà làm lúa thêm nữa mới đắp đổi được. Tôi làm công ty tới vụ thì đi về làm lúa, làm xong rồi trở lại công ty. Tôi làm công ty cá ba sa vợ tôi cũng vậy, mỗi khi tới vụ lúa thì xin nghỉ một tuần lễ gặt xong sạ lại rồi thì đi làm công ty. Nếu thấy lúa bệnh thì xin nghỉ một ngày về xịt thuốc. Đi làm sáng đi chiều về chứ không ở lại công ty, từ nhà đến công ty khoảng 10 cây số.”

Mơ ước của anh Phương là làm sao để vài năm nữa có đủ tiền mua thêm ruộng vì ngày nay làm ruộng đã đỡ vất vả hơn. Ở vùng anh máy móc đã làm thay nhiều công đoạn cho người nông dân.

Theo như lời kể của anh Tư Phương ở đồng bằng sông Cửu Long, thu nhập từ 8 công ruộng làm lúa mỗi năm 3 vụ được tổng cộng khoảng 40 triệu cho gia đình gồm hai vợ chồng hai đứa con. Nếu chia đầu người thì mỗi người trong nhà anh Phương chỉ được 10 triệu đồng/người/một năm vị chi bình quân đầu người hơn 840.000đ một tháng tương đương khoảng 40 USD. Con số này khác xa với mức thu nhập bình quân đầu người năm 2013 của Việt Nam là 1.960 USD hay khoảng 150 USD/tháng mà Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng rất tự hào.

Đó cũng là lý do hai vợ chồng anh Phương đều phải đi làm ở công ty chế biến thủy sản; phần làm ruộng là để khỏi lo cái ăn, đi làm công ty để bù đắp các chi phí khác trong cuộc sống hàng ngày. Câu chuyện của gia đình Tư Phương có thể xem là một thí dụ điển hình cho tình cảnh của người nông dân Việt Nam.

Nhược điểm của nền nông nghiệp VN

Đất nước thống nhất đã 40 năm và hơn 25 năm sau đổi mới thành tựu của nông nghiệp-nông thôn-nông dân đạt được những gì? TS Lê Đăng Doanh, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương từ Hà Nội nhận định:

Đặc biệt nền nông nghiệp Việt Nam chưa phát triển được công nghiệp gia công chế biến là làm tăng thêm giá trị gia tăng và ngân hàng khoa học công nghệ cũng như công nghệ chế biến xuất khẩu chưa kế nối được với nhau

TS Lê Đăng Doanh

“ Về Nông nghiệp đã có sự cải thiện rất đáng kể, tỷ lệ hộ nghèo ở Việt Nam năm 1993 là vào khoảng 58% thì bây giờ có thể giảm xuống còn độ 18%-19% với tiêu chuẩn 2 đô la một đầu người một ngày. Như vậy là có sự cải thiện, nếu về nông thôn Việt Nam sẽ thấy phần lớn làng xóm ở Việt Nam đã có đường ô tô chạy đến nơi, đã có điện, điện thoại và Internet, đã có trường học, trạm y tế …Tuy vậy mức giảm nghèo ở nông thôn chậm hơn ở thành thị, thứ hai nữa là đời sống của người nông dân chậm được cải thiện bởi vì tỷ lệ đất trên đầu người nông dân ở Việt Nam quá thấp. Hơn nữa người nông dân chịu quá nhiều rủi ro, tủi ro của sâu bệnh, rủi ro của thời tiết và đặc biệt là rủi ro thị trường; nay thì giá cà phê tăng lên ngày mai lại giảm đi, giá cao su cũng biến động.

TS Lê Đăng Doanh nhấn mạnh tới những khiếm khuyết của nền nông nghiệp Việt Nam mà ông cho cần phải cải cách. Ông nói:

“Đặc biệt nền nông nghiệp Việt Nam chưa phát triển được công nghiệp gia công chế biến là làm tăng thêm giá trị gia tăng và ngân hàng khoa học công nghệ cũng như công nghệ chế biến xuất khẩu chưa kế nối được với nhau thì sắp tới đây trong công cuộc hội nhập nông nghiệp Việt Nam cũng cần phải tái cơ cấu và phát triển thành những doanh nghiệp nông nghiệp có những doanh nghiệp với qui mô khoảng vài ngàn héc-ta để có thể áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ và cơ khí hóa và kết hợp được với ngân hàng với các Viện khoa học và với các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu thì lúc bấy giờ Việt Nam hoàn toàn có khả năng phát triển một nền nông nghiệp phồn vinh.”

Đó là sự đánh giá của chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh đối với thành tựu và cả những nhược điểm của nền nông nghiệp Việt Nam sau một phần tư thế kỷ đổi mới.

Ông Nguyễn Minh Nhị là một đảng viên trung kiên từ nông dân trở thành Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh An Giang. Khi về hưu năm 2004 ông Nguyễn minh Nhị cũng trở về với cuộc sống ở Nông thôn. Hiểu rõ đồng ruộng và từng ở trong cương vị quản lý nhà nước, trả lời câu hỏi 40 năm sau thống nhất và hơn 25 năm sau cuộc đổi mới thành tựu phát triển nông nghiệp và phúc lợi của nông dân có tương ứng với khoảng thời gian dài như vậy hay không?  ông Nguyễn Minh Nhị nhận định:

Người nông dân giàu nghèo thì phải qua sản phẩm họ làm ra, sản phẩm đó phải bán được giá mà điều này thì phải qua người khác chứ không phải qua nhà nước, nói cách khác qua các doanh nghiệp. Vai trò các DN chỗ này chưa thể hiện nổi bật cho nên người nông dân coi như tự bơi

ông Nguyễn Minh Nhị

“Thành quả đó tương ứng với chiều dài thời gian nhưng chỉ tương ứng về số lượng chứ chất lượng thì chưa. Các chính sách trực tiếp đối với người nông dân thì tương đối nhiều và rõ ràng nhưng đó là cái trực tiếp còn cái gián tiếp thì chưa đúng mức, tức là người nông dân giàu nghèo thì phải qua sản phẩm họ làm ra, sản phẩm đó phải bán được giá mà điều này thì phải qua người khác chứ không phải qua nhà nước, nói cách khác qua các doanh nghiệp. Vai trò các doanh nghiệp chỗ này chưa thể hiện nổi bật cho nên người nông dân coi như tự bơi. Cho nên mới có tình hình trồng cây gì nuôi con gì tức là nông dân bị lúng túng.”

Như lời TS Lê Đăng Doanh nhận định, mức độ giảm nghèo của nông thôn chậm hơn thành thị và mức sống của nông dân cũng chậm cải thiện. Theo sự hiểu biết của chúng tôi, khoảng cách giàu nghèo giữa nông thôn và thành thị càng ngày càng lớn hơn rất nhiều. Nếu Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn khẳng định đi theo con đường xã hội chủ nghĩa thì phải chăng họ đã thất bại trong chủ trương bảo vệ đời sống của người nghèo mà đặc biệt là nông dân. Cựu Chủ tịch tỉnh An Giang Nguyễn Minh Nhị nhận định:

“Thất bại tôi chưa nói tới nhưng kết quả đạt được không như mong muốn. Cái khoảng cách giàu nghèo nó có những chỉ dấu báo động là mình phải quan tâm chứ còn so với nhiều nước thì chưa thành vấn đề gì lớn lắm. Nhưng mà nếu bây giờ chưa nhìn ra vấn đề này để mà chấn chỉnh thì sắp tới mức độ giãn ra còn lớn nữa. Bởi vì vấn đề hội nhập càng sâu mà giải quyết không đồng bộ thì vấn đề phức tạp sẽ lớn hơn.”

Tuy nhà nước luôn tự hào về các thành tích xuất khẩu nông lâm thủy sản và riêng mặt hàng gạo mỗi năm xuất khẩu trên dưới 6 triệu tấn gạo trong những năm gần đây. Tuy nhiên nhược điểm của Việt Nam trong điều hành nền kinh tế đưa tới việc xuất khẩu được 3 tỷ USD gạo thì lại phải bỏ hơn 4 tỷ USD nhập khẩu bắp, đậu nành và nguyên liệu khác để làm thức ăn chăn nuôi. Một nghịch lý mà Ông Trương Tấn Sang Chủ tịch Nước đã ví von “Xuất khẩu gạo nhất nhì thế giới nhưng túi rỗng”.

Trong khi các chuyên gia kinh tế cho rằng vấn đề quyền tư hữu, qui mô đồng ruộng nhỏ bé là những cản trở cho sự phát triển nền nông nghiệp bền vững và phồn vinh, thì ông Nguyễn Minh Nhị cho rằng không hẳn như vậy. Theo lời ông, vấn đề đó có ảnh hưởng nhưng chủ yếu về tâm lý là chính, thực tế hiện nay có nông dân làm chủ cả trăm héc-ta đất qua hình thức nhiều người đứng tên, địa phương biết rõ nhưng không cản trở. Cựu Chủ tịch An Giang phát biểu:

Phải cấu trúc lại mô hình quản lý ngành nông nghiệp tức là một người chịu trách nhiệm, vừa qua thiếu cái này cho nên khi thực hiện chính sách luật pháp hay đặc biệt trong tổ chức sản xuất thì gặp nhiều trục trặc

Cựu Chủ tịch An Giang

“ Nó có ảnh hưởng nhưng không nhiều bởi vì có nhiều nước, vùng lãnh thổ như Nhật Bản, Đài Loan, Hàn Quốc, đất của người không có nhiều, qui mô hộ cá thể cũng không lớn. Nhưng cái tổ chức của người ta nó tốt, nó liên kết được chiều ngang là khối lượng mà còn liên kết chiều dọc tức là làm tăng giá trị của sản phẩm lên. Cho nên đất ít đất nhiều không phải là vấn đề lớn mà vấn đề là tổ chức sản xuất. Tổ chức sản xuất ở Việt Nam vừa qua chưa bảo đảm được hai yếu tố đó.”

Cựu Chủ tịch An Giang Nguyễn Minh Nhị cho rằng Việt Nam phải làm sao thay đổi được mô hình quản lý và tổ chức lại sản xuất thì mới có thể phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững và có ích lợi cho người nông dân. Ông nói:

“Từ trước tới giờ tôi hay nói nhiều là phải cấu trúc lại mô hình quản lý ngành nông nghiệp tức là một người chịu trách nhiệm, vừa qua thiếu cái này cho nên khi thực hiện chính sách luật pháp hay đặc biệt trong tổ chức sản xuất thì gặp nhiều trục trặc. Bởi vì nói gì thì cũng không biết đó là ai, ai là người đầu tiên chịu trách nhiệm và đó là người cuối cùng chịu trách nhiệm. Sắp tới nếu không thực hiện được cái này thì nó cũng không thể phát triển được.”

Vấn đề một người chịu trách nhiệm trong mô hình quản lý và sản xuất nông nghiệp mới nghe thật giản dị, nhưng nó hàm chứa bên trong sự thay đổi thể chế chính trị ở Việt Nam. Bởi vì từ khi thống nhất đất nước đến nay, Việt Nam thực hiện chế độ trách nhiệm tập thể, nếu một chính sách đường lối nào bị thất bại thì đó là trách nhiệm tập thể mà không có nhà lãnh đạo nào nhận trách nhiệm cá nhân.

Sau 40 năm thống nhất và hơn 25 năm thực hiện đổi mới, có nhiều chỉ dấu cho thấy Đại hội Đảng khóa 12 vào năm 2016 có thể quyết định đổi mới lần thứ 2 trong lịch sử. Tuy vậy, cựu Chủ tịch tỉnh An Giang nói rằng ông không thấy có hy vọng gì cho nền nông nghiệp Việt Nam vì theo ông đổi mới là một quá trình liên tục, thời gian vừa qua dài như vậy nhưng chưa có gì mới. Như vậy tính liên tục chưa được bảo đảm cho nên ông không thấy phấn khởi.