Mối quan hệ lệch lạc của Việt Nam với Internet

Photo: Shutterstock

Bản dịch của Lê Anh Hùng
(Defend the Defenders) Helen Clark | Index on Censorship Ngày 21 tháng 8 năm 2013
Bất chấp những nỗ lực liên tục hòng bóp nghẹt bất đồng chính kiến trên mạng, Việt Nam vẫn sẵn sàng ban hành Nghị định 72 vào ngày 1.9 tới đây.

Khoảng 1 năm đã trôi qua kể từ khi Việt Nam bắt đầu làm cái gì đó để duy trì danh hiệu “Kẻ thù của Internet” mà họ chia sẻ với 8 quốc gia khác, gồm cả Uzbekistan, Iran và Trung Quốc. Mặc dù đến thời điểm này của năm 2013, Việt Nam đã tống giam nhiều blogger hơn con số của cả năm 2012, song họ vẫn đang cân nhắc lại bản dự thảo nghị định phi thực tế mà dư luận khắp nơi đã chế nhạo vào năm ngoái.

Bản Nghị định 72 soạn lại, bắt đầu có hiệu lực kể từ ngày 1.9 tới đây, đã gây ra tranh cãi bởi cơ bản nó là cấm mọi người đăng các đường link dẫn tin, hay một phần của các bản tin, trên các trạng mạng xã hội như Facebook hay Zing Me, một trang mạng cũng phổ biến như Facebook và do Việt Nam tạo ra.
Những trang mạng ủng hộ dân chủ hoặc những trang chuyên đưa tin về tôn giáo, chính trị hay nhân quyền từ lâu đã bị ngăn chặn. Năm 2010, Facebook đã bị chặn. Một bản dự thảo quy định bị rò rỉ, yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ Internet (ISP) ngăn chặn trang kết nối cộng đồng này, đã lan truyền ở thời điểm đó. Dự thảo quy định đó được cho là xuất phát từ chính phủ, nhưng sự chính xác thì chưa được khẳng định. Tuy nhiên, việc truy cập Facebook nhanh chóng trở nên khó khăn.
Việc thiếu chỉ thị rõ ràng từ chính phủ và mức độ ngăn chặn thấp khiến mọi người đơn giản là xoay xở với những thiết lập DNS và cho rằng việc ngăn chặn là do lỗi kỹ thuật, không phải là ý chí chính trị. Không ai coi chuyện đó là nghiêm trọng và trang mạng xã hội này thậm chí còn quảng cáo tuyển dụng nhân sự ở Việt Nam ngay cả khi tình trạng ngăn chặn đang diễn ra khắp nơi.
Giáo sư Carl Thayer (Học viện Quốc phòng Australia, Canberra) nhận xét rằng năm 2009 đã chứng kiến sự tổ chức của những nhóm khác biệt – Công giáo, các phái chống Trung Quốc, các nhà hoạt động môi trường và các nhà hoạt động dân chủ – bằng cách sử dụng Facebook làm nơi tập hợp để cộng hưởng sự phản đối của họ trước dự án khai thác bauxite do Trung Quốc quản lý ở Tây Nguyên, một khu vực nhạy cảm về sinh thái và chính trị.
Tuy nhiên, Nghị định 72 cũng có điều gì đó tương đồng với một quy định về blog trước đấy, vốn đòi hỏi người dân phải hướng vào các chủ đề cá nhân chứ không phải chính trị. Khi Internet cất cánh vào đầu và giữa thập niên 2000, tiện ích Yahoo! Chat và nền tảng blog Yahoo! 360 của nó trở nên rất phổ biến. Đến cuối năm 2008, số lượng blogger đã lên đến hàng triệu. Phần lớn người viết tuân theo chỉ thị của chính phủ, mặc dù vẫn có những scandal liên quan đến những blogger về tình dục. Các blog Yahoo! cũng trở nên hữu ích như một nguồn tin tức và thông tin thay thế trong bối cảnh nhà nước kiểm soát các phương tiện truyền thông và ngăn chặn các trang mạng liên quan đến chính trị, nhân quyền hay tôn giáo.
Cuối năm 2008, các quy định mới về viết blog đã giới hạn việc viết lách vào các chủ đề cá nhân. Giống như trong Nghị định 72, việc đăng các đường link dẫn đến các trang mạng đã bị cấm cũng không được phép. Quy định này chỉ nhằm vào những blog có máy chủ ở Việt Nam.
“Chúng tôi đã ban hành thông tư nhằm tạo ra khuôn khổ pháp lý để hướng dẫn các blogger về những gì họ có thể và không thể làm”, Thứ trưởng Bộ Thông tin – Truyền thông Đỗ Quý Doãn phát biểu với dpa thời điểm đó. Trong thực tế, chính phủ đã tiếp cận Yahoo! và Google để tìm kiếm sự hỗ trợ.
Bất chấp những ồn ỹ vào thời điểm ra đời, quy định trên đã không đem lại nhiều kết quả, đặc biệt là vì nó được thiết kế chủ yếu như một “văn bản hướng dẫn”, theo lời ông Đỗ Quý Doãn nói, và do vậy với hiệu lực pháp lý hạn chế.
Năm 2010, một phần của một quy định khác lại nhằm vào các nhà cung cấp dịch vụ Internet và các quán cà phê Internet. Một điểm của quy định yêu cầu tất cả các máy tính công cộng – những máy tính ở các quán cà phê Internet vốn nổi tiếng với các game thủ tuổi teen hay ở các sảnh khách sạn – phải cài đặt Green Dam, một chương trình phần mềm theo dõi việc sử dụng Internet.
Cho dù có thể không thân thiện với ý tưởng tự do Internet, song đây vẫn là một cách tiếp cận thiếu hệ thống, không hiệu quả và nhanh chóng thất bại. Những người sở hữu quán cà phê Internet, thứ mà người ta có thể tìm thấy ngay cả ở những thị trấn xa xôi hẻo lánh và chủ yếu được các cậu bé game thủ sử dụng, từ lâu đã đòi kiểm tra nhân thân và gia đình của người sử dụng trước khi cho họ vào quán.
Tuy nhiên, Nghị định 72 còn đi xa hơn thế, đòi hỏi những người sử dụng truyền thông xã hội không được đăng bất kỳ link tin tức nào, thậm chí những link dẫn đến các bài viết của truyền thông nhà nước.
Chính phủ đã nêu quan điểm rằng nghị định mới này không nhằm hạn chế tự do ngôn luận mà đúng hơn là nhằm bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Trong khi các trang mạng và blog tin tức đăng lại nhiều bài tin tức mà không dẫn nguồn và đạo văn có thể là một vấn đề ở Việt Nam thì những người sử dụng Facebook vẫn không phải là đối tượng khả nghi hay vấn đề chính. Trang Báo Mới là một trong những trang tin tổng hợp lớn ở Việt Nam và nó không phải là một diễn đàn truyền thông xã hội.
Những kẻ phớt lờ quy định pháp luật mới có thể dễ bị phạt tiền nhiều hơn là truy cứu trách nhiệm hình sự. Các blogger vẫn bị cáo buộc theo Điều 88 của Bộ Luật Hình sự thường xuyên hơn; đây là điều liên quan đến hành vi “tuyên truyền chống phá nhà nước” và có thể bị xử tù từ 3 đến 12 năm. Một số người cho rằng, việc truy tố những người chia sẻ link hay đăng lại từ các trang tin sẽ khiến cho hệ thống toà án và nhà tù rơi vào tình trạng căng thẳng, còn việc phạt tiền thì dễ thực hiện hơn.
Việt Nam, một nước dường như thường theo bước chính sách an ninh của Trung Quốc, chỉ thua Trung Quốc về số người bất đồng chính kiến mà họ bắt giữ — 40 người cho đến thời điểm này của năm 2013 (theo tổ chức theo dõi nhân quyền Human Rights Watch).
Chính phủ Việt Nam có thể là một “Kẻ thù của Internet” như “danh hiệu” mà tổ chức Phóng viên Không biên giới (RSF) “phong tặng”, song người dân lại hào hứng với thứ tiện ích này, với hơn 1/3 trong tổng số trên 90 triệu dân sử dụng Internet. Nếu thiếu sự hỗ trợ của chính phủ về hạ tầng cho sự phát triển như thế thì điều đó có thể chưa bao giờ xẩy ra. Hội nhập trong “kỷ nguyên tri thức” vẫn luôn được coi là chìa khoá và băng thông rộng đã được lắp đặt trên khắp đất nước dài và hẹp này từ nhiều năm trước.
Với sự hội nhập sâu rộng hơn vào thế giới, ở đây đã xuất hiện những vấn đề mà chính quyền chưa được trang bị đầy đủ để ứng phó và Internet hiện đã trở thành diễn đàn phê phán chính. Trong khi số lượng blogger chính trị thực sự dấn thân có thể là ít thì tiềm năng không chỉ dành cho những người chỉ trích hình thành tổ chức trên mạng mà còn dành cho người dân chia sẻ những tài liệu nguy hiểm về chính trị — chẳng hạn như đoạn phim về sự kiện 3.000 cảnh sát đánh đập và tìm cách cưỡng chế những người nông dân ra khỏi làng để mở đường cho một dự án hạ tầng đô thị nhiều tỷ USD — là rất lớn.
Nghị định 72 về cơ bản là sẽ không thể thực thi, ngoài việc tạo ra một ví dụ kỳ quặc, dù vậy nó vẫn còn thực tế hơn so với một bản dự thảo nghị định về Internet đã bị hoãn vào năm ngoái mà theo đó người ta sẽ yêu cầu những công ty lớn như Google, Yahoo và Facebook phải thực sự đặt các máy chủ ở Việt Nam và có thể cung cấp thông tin người dùng cho nhà chức trách nếu được yêu cầu. Chưa hết, các ISP cũng sẽ phải chịu trách nhiệm về những nội dung mà họ đăng tải trên trang mạng của mình, còn người dùng thì được yêu cầu đăng ký tài khoản bằng tên thật.
Quy định bị hoãn lại nói trên được cộng đồng doanh nghiệp nước ngoài coi là một trở ngại cho tăng trưởng kinh tế và hội nhập với thế giới. Thậm chí Nghị định 72, vốn là sự lặp lại mà người ta đã giảm bớt mức độ hà khắc, cũng được chờ đợi là sẽ “bóp nghẹ sự sáng tạo”, như nhận định của Liên minh Internet Châu Á (AIC). Tuy nhiên, những gì có thể bóp nghẹt sáng tạo hơn nữa lại là sự ngăn chặn hoàn toàn và chính thức đối với Google và Facebook. Theo những lời đồn đoán dai dẳng thì điều này sẽ mở đường cho những trang mạng sở tại hay tiện ích Coc Coc của Nga, một tiện ích đã đặt máy chủ ở Việt Nam và có thể dễ chấp nhận uốn nắn trước những hạn chế của chính quyền.
Như David Brown, người vẫn đều đặn viết về tình hình Việt Nam, đã chỉ ra trong một bài viết gần đây trên Asian Sentinel, Việt Nam có rất nhiều cách để làm thối chí hoặc ngăn chặn những blogger chính trị kiên định hơn, chẳng hạn bỏ tù họ với cáo buộc trốn thuế như trong trường hợp Điều Cày. Tuy nhiên, ở đây lại có khả năng là điều đó lại hạn chế những blogger công dân bình thường và thiếu ý thức sâu sắc về chính trị phổ biến thông tin.
Giáo sư Carlyle Thayer đã nói: “Nghị định 72 sẽ làm thối chí những blogger bình thường, song nó không thể ngăn những nhà hoạt động Internet kiên định hơn khỏi tiếp tục đăng bài lên blog.”
* Nguồn: Index on Censorship